Reportage Agro-ecologie netwerkdag mei 2024
Veel agro-ecologische boeren zitten in onzekerheid of ze hun land mogen behouden. Kortlopende pachtcontracten en het Didam-arrest, waarbij publieke gronden na de pachttermijn voor iedereen open moeten worden gesteld, maken het boeren soms onmogelijk om hun bedrijf voort te zetten en te investeren in de lange termijn. Dat terwijl agro-ecologie gaat over het opbouwen van vruchtbare voedingsbodems en verbinding met de gemeenschap. Boeren, wetenschappers en activisten mobiliseren zich samen in de agro-ecologische beweging en maken zich hard om weer gemeenschappelijke grond onder en tussen de mensen te krijgen.
Tekst: Lotte Opdam Beeld: Saskia van Gelderen
Roodgroene landbouwbeweging
Op een zonnige maandag in mei komt het Agro-Ecologie Netwerk (AEN) samen op Stadsboerderij Almere. Deze biologisch-dynamische boerderij aan de rand van Almere heeft akkerbouw, groenteteelt, zoogkoeien en vervult een publieksfunctie door consumenten te ontvangen op het erf en zo verbinding met de stad te hebben. De boerin verdeelt de klussen en na een kop koffie begint men met diverse taken zoals de kruidentuin wieden, wilgen snoeien en de paden schoonmaken. Na de lunch komt de gehele groep samen; activisten van verschillende bewegingen, boeren met diverse achtergronden en onderzoekers van uiteenlopende instituten zitten samen om het te hebben over de toegang tot land voor boeren en de toekomst van agro-ecologie.
Wat is agro-ecologie?
Agro-ecologie is een manier van leven en landbouw die gezonde voeding produceert met respect voor bodem, water, biodiversiteit, landschap en klimaat, zonder pesticiden en kunstmest, en in solidariteit met lokale gemeenschappen. Het is een roodgroene beweging die het gehele landbouwsysteem wil veranderen met antikapitalistische oplossingen. Agro-ecologie verbindt grond, natuur, voedsel en mens en maakt zich hard voor een eerlijke maatschappij met autonomie voor boeren. Deze sociaal-ecologische beweging wint wereldwijd steeds meer aan kracht. In Nederland wordt het AEN gevormd door boeren (CSA Netwerk, Toekomstboeren, Bio-tuinders, Biologisch-Dynamische Vereniging, Biocyclische veganlandbouw, Reforestry), activisten (Extinction Rebellion Landbouw, ASEED), maatschappelijke organisaties (Boerengroep, Ontgroei, Stichting Kapitaloceen, Cultivate, Stichting In Goede Aarde, Greenpeace) en wetenschappers (WUR, VU, RUG, Twente). Deze organisaties streven naar een landbouwsector gestoeld op gemeenschapsgrond, soevereiniteit, anti-kapitalisme, eerlijkheid en lokale ketens. Toekomstboeren vertegenwoordigt de Nederlandse agro-ecologiebeweging in La Via Campesina. Deze (internationale) agro-ecologiebeweging is gestoeld op elf principes, aangenomen als de Nyéléni-verklaring tijdens het Internationale Forum voor Agro-ecologie dat plaatsvond in 2015 (zie tekstbox).
Agro-ecologie vindt zijn oorsprong in het Mondiale Zuiden en combineert wetenschap, ecologische landbouw en sociale actie om voedsel te produceren binnen de grenzen van ecosystemen op een rechtvaardige manier. De term werd in de jaren ‘30 geïntroduceerd door de Russische wetenschapper Basil Bensin en kreeg in de jaren ‘70 bekendheid door inspanningen in Mexico om inheemse en traditionele landbouw te beschermen tegen industriële expansie. Sinds 1993 verenigen voedselproducenten zich in de internationale beweging La Via Campesina, die strijdt voor voedselsoevereiniteit – het recht om gezond en cultureel passend voedsel te produceren met ecologische methodes en zelf te bepalen hoe voedsel- en landbouwsystemen eruitzien. De agro-ecologische beweging benadrukt autonomie, wil breken met kapitalistische systemen en nieuwe, niet-kapitalistische systemen opbouwen.
Een activistische beweging
Terwijl ze de bedden van de kruidentuin schoonmaakt, benadrukt Mattea Wuethrich, activist bij Extinction Rebellion en student aan de biodynamische landbouwpraktijkschool Warmonderhof, het belang van het opbouwen van een gemeenschap en beweging. “Gemeenschappen zijn als ecosystemen, alle actoren en elementen zijn noodzakelijk om het geheel goed te laten floreren. Dat maakt de agro-ecologiebeweging zo krachtig. We groeien samen verder en bestaan voort zonder de aarde uit te putten.” Het belang om weer in gemeenschappen te bewegen staat centraal in de agro-ecologiebeweging. “We moeten voorbijgaan aan het individu en zekerheid vinden in het verbinden met onze omgeving”, vertelt Mattea. “Laat boerderijen (weer) plekken zijn waar mensen samenkomen, waar gemeenschappen omheen worden gebouwd en de verbinding met het land onder ons weer groeit.” De dominante huidige vorm van landbouw leidt vooral tot degradatie van de bodem en de ontkoppeling van mens, dier, natuur, voedsel en bodem. Agro-ecologie biedt hiervoor een nieuw verhaal. Het laat een toekomstbestendig alternatief zien waar gemarginaliseerde groepen weer ruimte krijgen en de bodem kan floreren.
Activisme in agro-ecologie gaat over het terugeisen van het verhaal dat door de agro-industrie is gekaapt. “Een systeem dat nu leidt tot scheve machtsrelaties en vervreemding bestrijden we door ons in groepen te mobiliseren en de straat op te gaan. De agro-ecologiebeweging is zo krachtig omdat het tegelijkertijd ook de boeren en wetenschappers erbij betrekt en een coalitie wordt gebouwd waar alle ervaringen en verhalen samenkomen.” Daar waar activisten het dominante kapitalistische systeem bevragen, maken ze ook ruimte voor agro-ecologische boeren om te laten zien hoe het anders kan.
Toegang tot land
Terwijl agro-ecologische boeren bezig zijn met een toekomstbestendige landbouw, zitten sommige van hen ondertussen in grote onzekerheid over hun bedrijf. “Door kortetermijn pachtcontracten met slechte voorwaarden voor de pachter, door wisselingen bij overheden en door het Didam-arrest gaat agro-ecologische landbouwgrond te vaak naar andere partijen,” vertelt Eliane Bakker, werkzaam bij Lenteland, een organisatie die regeneratieve boeren ondersteunt in toegang tot land, en tuinder bij de biologische boerderij Veld & Beek. “Er is veel vraag grond vanuit de gangbare landbouw, maar ook vanuit woningbouw, hernieuwbare energie en natuur. Daar zijn pachtboeren vaak de dupe van.” Sinds 2007 kent Nederland geliberaliseerde pachtwetgeving, waardoor de meeste nieuwe pachtcontracten maar 1 tot 6 jaar lopen. De nieuw ingevoerde pachtregels bleken funest te zijn voor boeren die afhankelijk zijn van gepachte grond. “Veel tuinders en agro-ecologische boeren zijn nieuwe instromers in de landbouw en hebben geen grond in eigendom. Zij zijn veroordeeld tot pachtcontracten van vaak maar één of twee jaar. Zo werken ze op basis van vertrouwen, maar hebben geen enkele zekerheid”, aldus Eliane.
In november 2021 oordeelde de Hoge Raad in het Didam-arrest dat overheden niet meer een-op-een publieke grond mogen verkopen of verpachten. Andere gegadigden moeten kunnen meedingen wanneer een stuk grond vrijkomt na een bepaald pachttermijn. Dit gelijkheidsbeginsel zou iedereen een eerlijke kans moeten bieden om land te verkrijgen en stelt overheden in staat bepaalde duurzaamheidseisen te stellen. Echter, in combinatie met korte termijn pachtcontracten plaatst dit agro-ecologische boeren, die willen investeren in de toekomst, in een kwetsbare positie. “Er is een geval geweest waarbij een pachtcontract bij een boer altijd werd verlengd, maar toen hij net was omgeschakeld naar biologisch, werd het contract opgezegd. Hij voldeed niet aan de gestelde criteria omdat hij te ver weg woonde. Hoewel het positief is dat de overheid nu duurzaamheidseisen kan stellen, gaat het in de praktijk vaak mis, waardoor agro-ecologische boeren buiten de regels vallen,” zegt Eliane. “Daarnaast draait het – afhankelijk van de opgestelde criteria – ook nog eens vaak uit op ‘de hoogste bieder wint’.”
Ook komt het voor dat agro-ecologische boeren vastlopen in de buurt van natuurgebieden. Terwijl hun hele bedrijfsvoering erop is gericht om natuur-inclusief en extensief te boeren, staat provinciaal en nationaal beleid vol met natuurdoelen die vaak systematisch landbouw en natuur scheiden. Eliane: “Agro-ecologische boeren zijn juist natuurbeheerders. Biodiversiteit zit al in hun bedrijf, alleen dat wordt te weinig erkend.” Op verschillende plekken in Nederland wordt een toplaag historisch vruchtbare aarde weggehaald om verschraling van de grond te stimuleren voor unieke vegetatie. Alleen gaat hierdoor ook kostbare mineralen verloren wat funest is voor landbouwgrond. “Ecologen zien nog te weinig dat agro-ecologische landbouw de natuur juist verwelkomt en ook binnen de landbouw bijzondere vegetatie kan ontstaan.”
De boer zit klem
Ook hier op Stadsboerderij Almere worstelen de boeren met toegang tot land. Deze biodynamische boeren hebben besloten om 15 hectare extra landbouwgrond te kopen om hun bedrijf veilig te stellen voor de toekomst. Een groot deel van het land in gebruik voor de boerderij is namelijk via geliberaliseerde pacht en sinds het Didam-arrest worden hier nieuwe eisen aan gesteld. Met hulp van burgers en verschillende bedrijven is het de Stadsboerderij gelukt om 1,5 miljoen euro binnen te halen en, samen met één miljoen uit het bedrijf, kan de grond nu opgekocht worden. Het paradoxale hier is dat sommige agro-ecologische boeren door de druk op land juist neigen naar het kopen en bezitten van grond, terwijl dit niet hun uitgangspunt is en zij het hieraan verbonden kapitalistische systeem juist bekritiseren. Als boer heb je haast geen keuze meer als het de toekomst van je bedrijf betreft.
Zuidelijker in Nederland worstelt tuinder Veerle Bruning met de toegang tot land. Deze tuinder runde voor zeven seizoenen een CSA-tuinderij (community supported agriculture) op 1,6 hectare met 250 betrokken consumenten. De tuinderij, Wortels in Breda, kwam onder druk te staan toen de buren met een petitie een natuurgebied naast hun huis eisten. “De gemeente ging hier uiteindelijk in mee en wethouders begonnen te roepen dat ze de natuur niet wilden verkwanselen. Maar hoe laat je dan zien dat je boerderij van ecologische waarde is?” Er is toen veel actie gevoerd, een advocaat erbij gehaald en nieuwe plannen ingediend om het natuur-inclusieve karakter aan te tonen, maar Veerle raakte de grond, en dus haar tuinderij, uiteindelijk kwijt. “Als je geen grond bezit, ben je geen partner in het gesprek. Je bent heel kwetsbaar.” Inmiddels heeft een boer in de omgeving een nieuwe akker aangeboden, maar de vraagprijs is gigantisch. “Ik wil het een kans geven en ben nu bezig met crowdfunding, maar het blijft spannend. De akker ligt in een natuurlijke omgeving met een meanderende rivier en je weet nooit wat voor natuurbeheer er in de toekomst komt. Steeds meer grond wordt opgekocht voor natuur, maar dit gaat ten koste van zoveel biodiversiteit-rijke landbouwgrond. Hoe laat je zien dat je van waarde bent voor de gemeente voor het halen van hun natuurdoelen? We moeten het narratief bestrijden dat alle boeren de natuur uitputten.”
Gemeenschapsgrond
Voor agro-ecologische boeren die zich richten op natuurbeheer is een langetermijnperspectief essentieel voor het behoud van land. Momenteel hebben deze boeren vaak weinig zekerheid. Dit roept de vraag op hoe we de toegang tot land kunnen waarborgen en grond kunnen vrijmaken om op eerlijke wijze voedsel te produceren. “Grond is een handelswaar geworden, het is door individuen of bedrijven toegeëigend terwijl het in handen van de gemeenschap moet zijn. Hoezo moet land aan iemand toebehoren?” vraagt Eliane zich hardop af. Het eigenaarschap van land breder trekken is een belangrijk onderdeel van de filosofie van de agro-ecologiebeweging. Het economische model dat momenteel bepaalt of, en hoe, boeren land kunnen verkrijgen en beheren, ondermijnt de autonomie van boeren. Voor agro-ecologische boeren, die hun bedrijf voor toekomstige generaties willen veiligstellen, brengt dit kwetsbaarheid met zich mee in het systeem van geliberaliseerde pacht.
Organisaties zoals Lenteland en Stichting BD Grondbeheer zijn bezig met het stimuleren van gemeenschapsgrond waar burgers via certificaten agro-ecologische boeren ondersteunen. “Door grond weer in de gemeenschap te brengen, raken mensen weer met elkaar in gesprek en worden burgers betrokken bij landbouw en voedselproductie. Het gemeenschapsdenken wordt zo gestimuleerd: wat zijn onze gezamenlijke normen en waarden?”, aldus Eliane. Juist de agro-ecologiebeweging laat zien dat we weer in het gemeenschappelijke moeten denken. Autonomie voor de boeren en gezonde bodems bereik je door het gemeenschappelijke goed te waarborgen. Agro-ecologische boerderijen op gemeenschapsgrond ondersteunen betekent weer vertrouwen geven aan de boer als natuurbeheerder.
De principes van agro-ecologie
- Je werkt vanuit diversiteit in plaats van monocultuur.
- Je werkt plaatsgebonden in verbondenheid met de lokale gemeenschap.
- Je werkt vanuit collectieve rechten op goederen en gronden.
- Kennis bouw je samen op en deel je.
- We zijn onderdeel van de natuur en focussen op samenwerking met de natuuur.
- Gemeenschappen zijn onze meest vruchtbare voedingsbodem.
- Mondiale markten hebben uitbuiting in de basis, daarom focussen wij op een solidaire economie met zelfbestuur door lokale gemeenschappen en een transparante relatie tussen producent en consument.
- De macht komt terug naar zij die het voedsel produceren. Controle over zaden, biodiversiteit, land en grondgebieden, water, kennis, cultuur en de gemne goederen is in dehanden van wie er met zorg mee omgaat.
- Ieders kennis en werk is gelijk. Er moet een gelijke gelijke verdeling zijn van macht, taken, besluitvorming en vergoedingen.
- Jongeren zijn de toekomst.
- Agro-ecologie bouwt op de kennis, waarden, visie en leiderschap van vrouwen.
